Դու հավե՛րժ ես, Վարդա՛ն

«Ես պատերազմին շատ եմ պետք, ինձ գնդակ չի կպչի»:

Այսօր Արցախյան ազատամարտի հերոս

ԴՈՒՇՄԱՆ ՎԱՐԴԱՆԻ մահվան տարելիցի օրն է:

Նա զոհվել է 1992 թվականի հուլիսի 3-ին, Արցախի Մարտունու շրջանի Մյուրիշեն գյուղի մոտ, դավադիր ականից, երբ իր զինվորական ընկեր

Երոյի (Արմեն Երիցյան) և Արայիկի (Արա Ավագյան) հետ մարտական առաջադրանք էր կատարում այդ գյուղում:

«Ես պատերազմին շատ եմ պետք, ինձ գնդակ չի կպչի, իսկ եթե զոհվեմ, միայն դավադիր ականից կլինի:

Եթե զոհվեմ՝ զինված, մաքուր հագնված կգաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշույն կդնեք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ»,- այդպես սեփական մահը կանխատեսել և պատգամել է հերոսը:

Վարդանի մարմինը հանձնվել է իր այդքան սիրելի հողին Երևանում, հայ զինվորների գերեզմանոցում՝ Եռաբլուրում:

ԴՐՎԱԳՆԵՐ ԴՈՒՇՄԱՆ ՎԱՐԴԱՆԻ ԿՅԱՆՔԻՑ

«ՎԱՐԴԱՆ ԶՈՐԱՎԱՐՆ ԵՍ ԴԱՌՆԱԼՈՒ»

Զարիկ մայրիկը գրադարանի ընթերցողների համար միջոցառում էր կազմակերպել: Հրավիրել էր հայ մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազին:

Դահլիճում հավաքված սպասում էին Շիրազին, երբ նա ներս մտավ և ակումբի նախասրահում տեսավ Լենինի արձանը:

Հետ դարձավ զայրացած, թե՝ էս շանը էլի տեսա, մեր հողերի կորստի պատճառը Լենինն է:

Միջոցառումը տապալվում էր:

Վարդանին գրկած՝ Զարիկ մայրիկը մոտեցավ Շիրազին, թևից բռնելով խնդրեց ներս մտնել: Վարդանը կրկնեց նրա հետ:

Շիրազը նայեց Վարդանին և հարցրեց անունը, երբ լսեց, ասաց.

- Վարդան զորավարն ես դառնալու: Աչքերին նայե՛ք, աչքերին…

Մարգարեացավ բանաստեղծը:

ԽՈՆԱՐՀՈՒՄ ՆՆՋԵՑՅԱԼՆԵՐԻ ԱՌՋԵՎ

Շահումյանի անկումից հետո Դուշման Վարդանն ընկերոջ հետ գիշերով թաքուն վերադառնում է Շահումյան: ՈՒզում էր ստուգել` թուրքերը գերեզմանները հո չե՞ն պղծել:

Գերեզմաններում քրիստոնյա մեռյալները, ինչպես գիտեք, հոգով կենդանի են և տեղյակ, թե ինչեր եղան իրենց շրջանի բնակչությնան ու մերձավորների հետ: Կենդանի հոգիներ, որ թեպետ գերեզմաններում, այժմ գերության մեջ էին հայտնվել:

Վարդանը, որ պայծառատեսության պահեր էր ունենում, հոգով նրանց ապրումները տեսնելով, ահա գիշերով հետ է ընկել և ընկերոջ` Կառլենի հետ անկում ապրած գյուղերից մեկի գերեզմանոցում է:

Լուռ ու գլխիկոր մոտենում է խաչքարին, ծնկի իջնում և ասում.

«Մենք Աստծո խենթ զավակներն ենք. աղոթենք յուրովի»: Հեռանալիս Վարդանը սրտի խոր ցավով ասաց.

«Մեր պապերը գերեզմանները կառուցել են գյուղի սկզբում, որպեսզի գյուղը պաշտպանվի գերեզմաններից սկսած, իսկ հիմա մենք թողնում ենք ու հեռանում: Մե՛ր պապեր, ներեցե՛ք ձեր անառակ որդիներին, մենք դեռ կգանք»:

ՀԱՐՅՈՒՐԱՎՈՐ ՀԱՄԲՈՒՅՐՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ՏԱՃԱՐԻ ՇՈՒՐՋԲՈԼՈՐԸ ԳՏՆՎՈՂ ՔԱՐԵՐԻՆ

Վարդանը խոնարհվում էր մեր մեծ սրբավայրերի ու հայ շիրիմ-հիշատակների առաջ: Նրա համար գերեզմաններում հանգչող հայերը հոգով կենդանի են: Եվ ահա, երբ Շուշին ազատագրվեց, Վարդանը Ղազանչեցոց եկեղեցու շուրջ, ինչպես կարգն է ուխտի եկողներին, պտտվեց: Հարյուր հազարավորներից առանձնացող եզակի անհատի ուխտի իրականացում էր այդ պտույտը:

Եկեղեցու դուռն ու քարերը համբուրելով` իր պաշտամունքային խոնարհությունը մատուցեց գերությունից ազատագրված մեր սուրբ տաճարին:

«ՄԵ՛Ր ՊԱՊԵՐ, ՇՈՒՇԻՆ ԱԶԱՏԱԳՐՎԱ՛Ծ Է, ՀԱՆԳՍՏԱՑԵ՛Ք»

Շուշին արդեն ազատագրված էր: Բոլորը եկեղեցու մեջ էին կամ բակում: Աղոթում էին, ուրախությունից արտասվում, փառաբանում Աստծուն: Հաղթանակի տոն էր:

Հանկարծ Վարդանի ընկերներն անհանգստացան: Վարդանը չկար:

Անհանգստանալն իզուր չէր, որովհետև թուրքերը Դուշման Վարդանի համար գլխագին էին նշանակել: Բան պատահած չլինի՞:

Իսկ որտե՞ղ էր Վարդանը:

Վարդանը, մի շիշ շամպայն ձեռքին, գնացել էր գերեզմանոց:

Եվ շամպայնից կաթիլներ կաթեցնելով հայկական բոլոր գերեզմանոցների վրա` բարձր ձայնով գոռում էր.

-Մե՛ր պապեր, Շուշին ազատագրվա՛ծ է, հանգստացե՛ք:

Տղերքը Վարդանին գտան գերեզմանոցում` հաղթանակի ավետիսը ննջեցյալներին հայտնելիս:

Օրհնյա՛լ լինես, Վարդա՛ն: Թող մի օր էլ մի հայորդի քո երազանքի կատարումը` Էրգրի ազատագրումը քեզ ու քո նահատակ ընկերներին ավետիս բերի նույն խոսքերով:

«ՄԱ՛Մ, ՔՈ ՄԱՀՆ ԱՆԳԱՄ ԻՆՁ ՀԵՏ ՉԻ ՊԱՀԻ…»

Ժուռնալիստ..

-Աշխարհում ամենից շատ ի՞նչ ես սիրում:

-Հայրենիքս:

-Հետո՞:

-Իմ Զարիկ մորը…

Արցախ մեկնելուց առաջ իր Զարիկ մորն ասել էր.

«Մամ, քո մահն անգամ ինձ հետ չի պահի»:

Ասել էր ու գնացել:

Ասենք՝ մայրը չէր էլ փորձել հետ պահել, լավ գիտեր որդուն (ախր, ինքն էր նրան այդպես ստեղծել, այդպես խենթ ու անսանձ)…

Անունը Վարդան էր, ինքը՝ կրակ:

Ոչ թե այրող, այլ տաքացնող կրակ:

1984-ին կամավոր մեկնեց Աֆղանստան:

Վերադարձավ բազում շքանշաններով:

ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի ուսանող էր, երբ շարժումը սկսվեց:

Այդ օրվանից Վարդանի անհանգիստ հոգին այլևս չխաղաղվեց, շարժումն ամբողջովին կլանեց նրան:

ՈՒսանող ընկերները մի դեպք են հիշում. շարժման օրերին Երևանի «Առագաստ» սրճարանում ընկերներով նստած են լինում: Դիմացից աղջիկներ են գալիս ու կախարդված նայում Վարդանի աչքերին:

Ընկերները, թե` ա՛յ տղա, տես ոնց են նայում, է՜: Վարդանն էլ, առանց աղջիկների վրա հայացք գցելու, գոռում է.

«Որ մտել եմ Շուշի, մեր ու մանուկ մորթելու եմ»: Մարդիկ նրան խելագար են համարում. այստեղ իրենով հիացած աղջիկներ, իսկ ինքը՝ Շուշի, այն էլ՝ 88-ին: Բա՞յց…

Արվեստագետի փաստաթղթերով Արցախ մտավ ու դարձավ ինքնապաշտպանական մարտերի շաղախը: Առաջին իսկ կռիվներից թշնամին հսկայական գլխագին խոստացավ նրա համար ու նրան Դուշման անունով կնքեց:

Իսկապես, որ մեր Դուշմանը մեր դուշմանների դուշմանն էր:

Վարդանն ամեն տեղ էր` Լեսնոյ, Խոջալու, Ասկերան, Մարտակերտ:

Տարբերվում էր բոլորից. տղաները երբեք չէին հուսահատվում, երբ Վարդանը նրանց հետ էր, գիտեին` մի բան անպայման կանի:

Բերդաձորի ազատագրումից առաջ մոտ մի շաբաթ ուտելու ոչինչ չեն ունենում: Տղաներից մեկը, սովին այլևս չդիմանալով, թուլացած ընկնում է: Տեսնելով ընկերոջը՝ Վարդանը սկսում է… խոտ ուտել:

«Համո՞վ ա»,- հարցնում է ընկերը:

«Շա՜տ»…

ՈՒ ազատագրում են Բերդաձորը:

Շուշիի առանձնակի գումարտակի փոխհրամանատարն էր, Շահումյանի հետախուզության պետը, Վարդանն ամեն ինչ էր՝ զինվոր, հրամանատար, բանաստեղծ, բժիշկ ու այս ամենով հանդերձ՝ անսահման համեստ մի մարդ:

Մեն-մենակ գործեր էր անում, բայց երբեք չէր ասում՝ ես արեցի:

Խոստացել էր, որ մեր ու մանուկ մորթելու է:

Լեսնոյի ազատագրման ժամանակ մտնում են մի տուն և տեսնում պատի մոտ կծկված ազերիներ՝ մի կին, պառավ ու ծերունի, նաև մի երեխա, որն օրորոցում գոռում է: Վարդանն իրեն չի կորցնում, քաշում է պառավի շալն ու գցում երեխայի տակը, գրպանից շոկոլադ է հանում ու քսում նրա շուրթերին:

Ընկերների դժգոհությանն ի պատասխան՝ Վարդանն ասում է.

«Իմ պատերազմում կանայք ու երեխաները չպետք է զոհվեն: Երբ այս փոքրիկը մեծանա ու դուրս գա իմ հայրենիքի դեմ, այն ժամանակ էլ իմ որդին նրա դեմ կելնի»:

ԴՈՒՇՄԱՆԸ

Ընդամենը 26 տարի ապրեց Վարդան Ստեփանյանը, բայց այդ 26 տարում անսահման շատ բան հասցրեց անել իր ազգի համար:

Վկայությունը՝ բազում մեդալներն ու «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշանը:

Բայց ամենից մեծ վկայությունը ժողովրդի սերն ու պատկառանքն է, որը ոչ մի մեդալով չես գնի:

«Ասում են կտրվելուց հետո է միայն երևում ծառի բուն հաստությունը»:

Ողբերգականորեն ճշմարիտ է ու հատկապես Վարդանի դեպքում:

Այն, որ ծառը հաստ է, գիտեն բոլորը, բայց իրենց պատկերացրած հաստությունը չափազանց քիչ էր իրականի համեմատ:

ՈՒ հիմա էլ մեր պատկերացրածն է քիչ, քանի որ Վարդանի ծառի բուն հաստությունը որոշելու համար մի սերունդը շատ քիչ է:

Բազում սերունդներ պիտի բացահայտեն այդ ծառն ու այն բոլոր շիվերը, որ ծլարձակելու են այդ հաստ, շատ հաստ ծառի բնից:

Քանի որ Վարդանը հավատարիմ մնաց հայի իր՝ պայքարող, տառապող ու վերածնվող տեսակին:

«ԴԵՌ ՄԱՆԿՈՒՑ ՄՈՐԹՎԵԼ ՈՒ ՀՈՇՈՏՎԵԼ Է ԻՄ ՀՈԳԻՆ»

«Կարդացել եմ շատ պատմավեպեր ու վիպակներ:

Գրքերի օգնությամբ մասնակից եմ եղել Ավարայրի ճակատամարտին:

Շիրազի օգնությամբ Դանթեի սարսափելի դժոխքն եմ տեսել իմ տառապյալ հողում:

Դեռ մանկուց մորթվել ու հոշոտվել է իմ հոգին:

Այժմ էլ Կոմիտասի ճիչն է լսվում իմ ականջներում:

Չի լռի երբեք «Անլռելի զանգակատունը»:

Այն ամեն հայի մեջ անմար կպահի իր անցյալը:

Անցյալով է հայը ստեղծում իր ապագան: Կստեղծի, քանի դեռ կենդանի է մեկ հայ»:

Վարդան Ստեփանյան 1986 թ.

Վարդանի այս խոսքերը ոչ թե հավուր պատշաճի և գեղեցիկ հնչելու համար են, այլ հայրենադավանություն:

Խորհրդային տարիներին մեր միտքը փչացրել են. չըմբռնել կամ սակավ ըմբռնել այն, ինչ կարդում էինք: Բայց «գրքերի օգնությամբ մասնակից եմ եղել Ավարայրի ճակատամարտին» և մեր ազգի հետ պատահած բոլոր ծանր դիպվածներին` խոսքն արդեն հոգևոր ըմբռնում է:

Երբ արժանավոր նախնիներիդ սիրելով տեղափոխվում ես ժամանակների մեջ, ազգիդ հետ ապրելով նրա ապրածները, երևույթ է, որ քեզ իմաստություն է բերում` ժառանգավորի համատարիմ սիրով սիրելու ժողովրդիդ:

26 գարուն ապրեց Վարդանը, սակայն հասցրեց իր կյանքն ապրել որպես վարք:

Ապրեց վարք ինչպես ֆիդայինները, ինչպես Անդրանիկն ու Նժդեհը:

Գայանե ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Մեկնաբանություններ